Geleneksel Çanakkale Seramikleri Tarihi

Çanakkale, Anadolu’nun kuzey batısında, Truva nın 25 km kuzeyinde ve Çanakkale Boğazı nın girişinde yer alan bir kenttir (Tekkök, 2000). Çanakkale kentinin geçmişte farklı isimlerle anıldığı (Boğaz Hisarı, Kale i Sultaniye, Dardanelles, Hellespontos) tarih boyunca pek çok gezginin ziyaretlerinde günümüzdeki ismine yakın adlandırmalarla açıklanarak yazılı kaynaklarda yer edindiği görülmektedir (Chandler, 1776; Chishull, 1747; Dallaway, 1797; Knight, 1849; Tekkök Karaöz, 2018; Sanay, 1989). Çanakkale’ye dair seyahat notlarında Çanakkale de çanak/çömlek üretimine değinen Dallaway (1797) notlarında Chanák kalefi ismine yer vermiştir. Knight (1849) ise Tchanak Kalessy isminin çömlekçilerden geldiğini, tchanak kelimesinin toprak veya çanak çömlek anlamına geldiğini belirtmektedir. ​

Osmanlı tarihinde ise 14. yüzyıl itibariyle seramik sanatında İznik, Kütahya ve Çanakkale önemli merkezler olarak belirtilmekte, Çanakkale özgün bir halk sanatı kapsamında değerlendirilmektedir. Çanakkale ve çevresinde, özellikle demir oranı yüksek kil yatakları seramik üretimi için önemlidir. Bölgedeki topraklar volkanik kökenli olup akarsuların getirdiği alüvyonlarla zenginleşmiştir. Çanakkale; çinko, krom, demir, bakır, kurşun, manganez, manyezit ve altın gibi çeşitli madenler açısından da zengindir. 17. ilâ 20. yüzyıllar arasında Çanakkale seramiklerinin gelişimi, bu doğal kaynakların zenginliği ile yakından ilişkilidir  (Ayda, 1997).



18. yy. üçgen desenli çukur kap Kaynak: Kılıçoğlu, 2019:138). ​



19. yy. ördek biçiminde testi Kaynak: (Kılıçoğlu, 2019:136)


19. yy. ve 20. yy. başı Çanakkale seramik testiler

(Kılıçoğlu, 2019:125,131,132).






Ayda (1994), 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başında “at başlı” testiler, “çeşitli hayvan ve gemi” figürlü formların “ördek başlı” testilerin ise 19. yüzyılda yoğun olarak üretilmiş ve fonksiyonel amaçlı kullanıldığını belirtmektedir. 20. yüzyılda bu figürlerden daha çok ev eşyasının üretildiği anlaşılmaktadır. Yapılan görüşmelerde üretimlerin daha çok saksı, çömlek, testi, çanak, kâse, ibrik, soğutucu, düdük, maşrapa, kumbara, kumlu test, kahve fincanı, su kabı, bardak, peynir zeytin basılan küpler şeklinde olduğu ortaya çıkmıştır.


Dünyada Çanakkale Seramikleri


Çanakkale seramikleri geçmişten günümüze dünyada bilinen, çeşitli yayınlarda, fu-arlarda ve müzelerde yer alan somut olmayan kültürel miras değeridir. Bunun dışında ticari ilişkilerde önemli bir geçmişe sahiptir. 1783 yılında Türkiye ile Rusya arasında yapılan İstanbul Antlaşması sonucunda Çanakkale ile Yunan adaları nüfusu ve gemici nüfusu arasında ilişkilerin başlaması 1800-1850 yılları arasında Çanakkale'nin seramik satışı ve müşteri ağının genişlemesini sağlamıştır. Bu durum satıcı ile alıcı arasındaki mesafenin de kısalmasıyla seramiklerin yapılışındaki maliyetlerin düşmesine ve üretimin artmasına neden olmuştur (Korre,2000:101).

19. yüzyılda Çanakkale seramiklerinin tanıtılmasıyla ilgili çalışmalar artmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda katılım sağladığı 1855 yılı Paris, 1862 yılı Londra, 1867 yılı Paris, 1876 yılı Philadelphia Dünya Fuarları gibi fuarlarda Çanakkale seramikleri sergilenmiştir. 1855 Paris Fuarına Osmanlı Devleti, İncirli köyden tuğlalar, cam eşyalar, porselenler, Çanakkale’den çanak çömlekler, Kütahya’dan çiniler, fincanlar ve fırınlar dâhil 29 seramik örneğiyle katılmıştır (Balasubrahmanyam, 1863: 163). 

Çanakkale seramikleri, 1876 Uluslararası Fuarı

(Smith, 1876: 368).

Bazı müzelerin koleksiyonunda yer alan Çanakkale seramiklerine ait görseller aşağıda verilmiştir. 



Victoria and Albert Museum

 1850-1900 yıllarda yapılmış at formlu, mor-kahverengi, krem ve yeşil renkte Çanakkale seramiği, Victoria ve Albert Müzesi koleksiyonu (Victoria and Albert Museum, 2024).

   
Ankara Etnografya Müzesi


Mangal, 19.yüzyıl sonu 20. yüzyıl başı. Envanter no: 5199 (Kılıçoğlu, 2019: 145)

Çanakkale Seramik Müzesi

Çanakkale seramik müzesinde bulunan bazı Çanakkale seramikleri
Kaynak: (Fotoğraflar yazarlar tarafından çekilmiştir).

Fitzwilliam Museum

 19. yy. beyaz astarlı, renksiz sırlı, koyu kırmızı ve yeşil boyalı Çanakkale seramiği Kaynak: (Fitzwilliam Museum, 2024).

Çinili Köşk
 
 İstanbul çinili köşk Çanakkale teşhiri salon 6. 19. yüzyıl sonları Çanakkale üretimi sürahi, envanter no: 41/278 ÇK (Tengiz, 2012: 79).

Durham University Oriental Museum

Kaynak: (Durham University Oriental Museum, 2024).

Glasgow Burrell Collection

Glasgow Burrell koleksiyonunda bulunan aslan biçimindeki kap. Envanter no: e.1938.10

Kaynak:  (Diri Apaydın, 2021: 270).






National Museum of Scotland

İskoçya Ulusal Müzesi’nde, 19. yüzyılın ikinci yarısına ait Çanakkale seramiği. Referans no: A.1953.188 Kaynak: (National Museum of Scotland, 2024).

Suna ve İnan Kıraç Müzesi

Suna-İnan Kıraç Kaleiçi Müzesi Koleksiyonunda bulunan Çanakkale seramiklerinden bazıları (Suna ve İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, 2024).

 Hetjens Museum

Çanakkale, 18. yy. tarihli, beyaz astarlı, sıraltı dekorlu tabak ve 19. yy. beyaz astarlı, yeşil sırlı testi Kaynak: (Okumuş Şen, 2019: 31).

The British Museum

​ 19. yy. yeşil sırlı, elle modellenmiş aslan figürü Kayıt no: 1932,1015.1 (British Museum, 2024).


The Metropolitan Museum of Art

18. yy. Çanakkale seramiği. Erişim numarası: 08.96.1 (The Metropolitan Museum of Art, 2024).

Sadberk Hanım Müzesi

Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonu seramik testi Çanakkale (Sadberk Hanım Müzesi, 2024).



Kahire İslam Eserleri Müzesi
 Kahire İslam Eserleri Müzesi Çanakkale seramikleri (Bakla, 1993’ten akt. Ekiz, 2020).

Amasya Müzesi
 Amasya Müzesinde Çanakkale seramiklerinin sergilendiği bölüm, Fotoğraf: Aykan Özener   (Seramik Arşivim, 2024).


Çanakkale Troya Müzesi

Troya Müzesi 3. katta, Osmanlı Devleti döneminde Çanakkale Boğazı’nda çanak-çömlek geleneği  Kaynak: (Türkiye Kültür Portalı, 2024).  

Bursa Türk İslam Eserleri Müzesi
 Bursa Türk İslam Eserleri Müzesi, Osmanlı çini ve seramikleri bölümü, Fotoğraf: Caner Cangül  Kaynak: (Kültür Envanteri, 2024).

Dimitros Statamis’in 28. Panlesvian Ceramics Exhibition 2024’teki eserleri
Kaynak: (Yazarlar tarafından fotoğraflanmıştır, 28.07.2024).
 
Yukarıda belirtilen müzeler dışında Atina’nın Plaka bölgesinde bulunan Psaropoulos Aile Vakfı Modern Seramik Çalışmaları Merkezinde oldukça fazla Geleneksel Çanakkale Seramiği olduğu bilinmektedir. Bu eserlerin çoğunun Mustafa Tunçalp tarafın-dan üretildiği ve merkezin sahibi Betty Psaropoulos’a kendisi tarafından verildiği, Tunçalp tarafından aktarılmıştır.

Τσανάκκαλε Το Καστρο τον Αγγείων,  isimli kitabın kapak görseli (Psaropoulos, 2006).



Ayrıca yukarıdaki örnekler dışında 2024 yılında İtalya Faenza’da bulunan Uluslararası Seramik Müzesine iki adet geleneksel formda seramik bağışı yapılarak Eylül ayından itibaren sergilenmesi sağlanmıştır. Eserleri sergilenen sanatçılar Türkiye Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras Taşıyıcısı ünvanına sahip olan Burak Çiftci ve Sinem Kınay’dır. Burak Çiftci at başlı testi, Sinem Kınay ise şerbet fıçısı formlarındaki eserlerini müzeye bağışlamışlardır. Eserler Faenza’da bulunan (Museo Internazionale Delle Ceramiche) Uluslararası Seramik Müzesinde sergilenmektedir.

Yazarlar tarafından fotoğraflanmıştır, 28.07.2024

Not: Bu Bilgiler TÜBİTAK 3005 destekli 122G047 numaralı “Somut Olmayan Kültürel Miras Kapsamında Geleneksel Çanakkale Seramik Üretiminin Değerlendirilmesi ve Turizm Açısından Geliştirilmesi” isimli proje kapsamında yazılan “Geleneksel Çanakkale seramikleri ve Turizm” adlı kitaptan alınmıştır.

Atıf/Cite: Güzel, T., Akgündüz, Y., Sevinç Başol, F., Can, M., Turak, G. & Yalçınkaya, T. (2024). Geleneksel Çanakkale Seramikleri ve Turizm. Detay Yayıncılık. Ankara.

Kaynakça:

  • Ayda, D. (1994). XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramiklerinden, Ördek Başlı Testiler, Vakıflar Dergisi, 24,159-164.
  • Ayda, D. (1997). Çanakkale Seramikleri, Vakıflar Dergisi, 26, 373-389.
  • Balasubrahmanyam, S. P. (1863). Coup D'oeil Général Sur L'exposition Nationale À Constantinople.İstanbul.
  • British Museum (2024). The British Museum Figure 1932,1015.1 https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1932-1015-1
  • Chandler, R. (1776). Travels in Asia Minor: or, an Account of A Tour Made at the Expense of the Society of Dilettanti. Oxford: Clarendon Press.
  • Chishull, E. (1747). Travels in Turkey and Back to England.Londra: W. Bowyer.
  • Çanakkale Seramik Müzesi (2024) https://www.canakkaleseramikmuzesi.org/kentte-seramigin-tarihsel-gelisimi/#galeri1-12
  • Dallaway, J. (1797). Constantinople, Ancient and Modern, with Excursions to the Shores And Islands of the Archipelago and the Troad.Londra: T. Bensley.
  • Diri Apaydın, T. (2021). Büyük Britanya Müze Koleksiyonlarındaki Bilinen Hayvan Figürlü Çanakkale Seramikleri. Sanat ve Tasarım Dergisi, 10(2), 262-277.
  • Durham University Oriental Museum(2024). Pottary https://iiif.durham.ac.uk/index.html?manifest= a10805&canvas=7917
  • Ekiz, D. (2020). Atina Benaki Müzesi’nde Bulunan Çanakkale Seramikleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Karabük: Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı. 
  • Fitzwilliam Museum (2024). Pouring vessel: C.1988-1928 https://data.fitzmuseum.cam.ac.uk/id/object/72934Erişim tarihi: 11Mart 2024
  • National Museum of Scotland(2024). Vessel A.1953.188 https://www.nms.ac.uk/explore-our-collections/collection-search-results/?item_id=320948
  • Kılıçoğlu, E. (2019). Ankara Etnoğrafya Müzesi’nde Bulunan Çanakkale Seramikleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
  • Knight, W. (1849). A Diary In The Dardanelles: Written On Board The Schooner Corsair, While Beating Through The Straits, From Tenedos To Marmora.Londra: Edgware Road.
  • Korre, K. (2000) Ta Keramıka Tou Tsanak kale 1670-1922.Atina: Idrıma Meızonos Ellınısmou.
  • Kültür Envanteri (2024). Bursa Türk İslam Eserleri Müzesi https://kulturenvanteri.com/tr/yer/bursa-turk-ve-islam-eserleri-muzesi/#17.1/40.181561/29.073305Erişim Tarihi: 19Mart 2024.
  • The Metropolitan Museum of Art (2024). The MET, Dish https://www.metmuseum.org/art/ collection/search/445234Erişim Tarihi: 17Mart 2024.80
  • Micfaenza (2024). The Collections. https://www.micfaenza.org/en/the-collections/
  • Okumuş Şen, H. (2019). Koleksiyonları Yerel, Bölgesel Ya Da Dünya Geneline Dayalı Seramik Müzesi Örnekleri. Journal Of Arts, 2(1), 16-36.
  • Psaropoulos, B. (2006). PsaraΤσανάκκαλε Το Καστρο τον Αγγείων Γενική Επιμέλεια:Μπείτυ Ψαροπούλου Καλαϊτζακησ Εκλοτικεσ Επιχειρησησ.
  • Sadberk Hanım Müzesi (2024). Testi Seramik SHM 9063 https://www.sadberkhanimmuzesi.org.tr/tr/koleksiyon/seramikErişim Tarihi: 11 Mart 2024.
  • Sanay, F. (1989). Türk Dönemi Çanakkale Seramiklerinin Dünü ve Bugünü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).  İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bölümü.
  • Seramik Arşivim (2024). Amasya Müzesinde Çanakkale Seramikleri https://mfkaragul.blogspot.com/2010/?m=1Erişim tarihi: 19Mart 2024.
  • Smith, W. (1876). Masterpieces of the Centennial Exhibition 1876Volume 2: Industrial Art: 386.
  • Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi (2024). https://akmed.ku.edu.tr/ kaleici-muzesi/koleksiyon/Erişim tarihi: 12Mart 2024.
  • Tekkök Karaöz, B. (2018). Çanakkale seramikleri 17. Yüzyıldan 21. Yüzyıla.Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi,16(25), 23-38.
  • Tekkök, B. (2000). Pottery Production in the Troad: Ancient and Modern Akköy. Near East Archeology,63(2), 94-101.78
  • Tengiz, K. G. (2012). İstanbul Çinili Köşk Müzesi Teşhirinde Bulunan Kütahya Kullanım Çinileri ve Çanakkale Seramiklerinin Kataloglanması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı.
  • Türkiye Kültür Portalı (2024). Troya Müzesi Osmanlı Dönemi Çanakkale Eserleri https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/canakkale/gezilecekyer/canakkale-arkeoloji-muzesiErişim Tarihi: 18Mart 2024.
  • Victoria and Albert Museum (2024). Animal Model https://collections.vam.ac.uk/ item/O335382/animal-model-unknown/Erişim tarihi: 12Mart 2024.